بررسی ابعاد مختلف مسأله مدارا در متون دینی

انسان ها ناگزیر از زندگی اجتماعی و تعامل با یکدیگر هستند و زندگی اجتماعی نیز همواره همراه با تفاوت ها و اختلافاتی است که اگر کنترل نشوند، تکامل بشر را دچار اختلال و یا انحراف می کنند. ادیان الهی، که منطبق بر فطرت انسان می باشند، از این نیاز بشر غفلت نکرده اند و در اسلام نیز، اصل مدارا یک راهکار دینی برای تسهیل روابط اجتماعی است، که از آیات قران مجید و روایات معصومین(ع) می توان اصولی را در مورد آن استخراج کرد که به برخی از آنها اشاره می شود: حق محور بودن مدارا، اصل بودن مدارا در روابط اجتماعی، رعایت حداقل های دینی در هر شرایطی، حق شناس، حق گرا و عاملِ به حق بودن مدارا کننده، توجه به عالم یا جاهل بودن مدارا شونده، و نیز توجه به مومن یا مخالف بودن و توان جسمی و مرتبه ایمانی او. همراه با بحث مدارا دو مفهوم خشونت و تولرانس نیز مطرح می شود، با تکیه بر اصول مدارا می توان مرز مدارا را از خشونت و تولرانس مشخص کرد. از دیدگاه اسلام، مادامی که می توان بدون خشونت و صلابت، عدالت را برقرار کرد، اصل با مدارا و رواداری است؛ در غیر این صورت نوبت به قاطعیت و شدت در برخورد می رسد. آن دسته از احکام اسلام مانند قصاص و جهاد و اعدام مرتد، که ظاهری خشونت آمیز دارند، در واقع آخرین راه برای برقراری عدالت در میان انسان ها هستند. تولرانس نیز اساساً تعهدی نسبت به حقیقت ندارد، در صورتی که مدارا در اسلام ابزاری است برای تعمیق و گسترش حق.